Carmina Burana

Fyrst birt 18. apríl 2014 í efnisskrá Dómkórsins á tónleikum í Langholtskirkju

Fyrir hartnær hálfri öld var reykvískur kór að æfa Carmina Burana. Meðal kórfélaga var siðavandur piparsveinn á miðjum aldri sem var vel að sér í latínu og fleiri tungum fornaldar. Hann var talsvert óánægður með að þetta tónverk skyldi verða fyrir valinu því að hans mati var textinn bölvað klám og níð. Hann lét sig þó hafa það að vera með, sennilega varð seiður tónlistarinnar viðkvæmninni ofursterkari. Enda er enn verið að syngja Carmina Burana um allan heim og fólk flykkist á tónleikana. Fyrir því eru ýmsar ástæður.

Búsáhaldatónlist síns tíma?

Carmina Burana er latína og útleggst söngvar frá Beuern á íslensku en þar er vísað til klaustursins Benediktbeuern í Bæheimi, suður undir landamærum Þýskalands og Sviss. Það er nafn á handriti þar sem gefur að líta 254 kvæði og aðra texta, samansafn af kveðskap sem að mestu er frá 11. og 12. öld en sumt yngra. Þarna eru kersknisvísur, heimsósómi og háðsádeila ort að mestu á miðaldalatínu en að hluta til á þess tíma háþýsku, auk þess sem hér og þar bregður fyrir slangri úr ýmsum öðrum tungum þess tíma, frönsku og próvensölsku svo einhverjar séu nefndar.

Um höfunda þessa kveðskapar er ekki vitað nema að litlum hluta og hafa fræðimenn ýmsar skoðanir á uppruna hans. Þó ríkir eining um að kvæðin séu ort af ýmsum uppreisnar- og andófsmönnum innan kaþólsku kirkjunnar, guðfræðistúdentum, brauðlausum prestlingum og flökkumönnum af mörgu tagi. Einn hópur hefur verið nefndur sérstaklega en hann kallast golíardar. Léku þeir þann leik að snúa út úr trúarlegum söngvum og öðrum guðfræðitextum í því skyni að hæðast að kirkjunnar mönnum fyrir tvískinnung, græðgi og sérgæsku og upphefja forboðnar lystisemdir á borð við frjálsar ástir, taumlausa drykkju og fjárhættuspil, að ógleymdri náttúrunni í öllum sínum fjölbreytileika.

Því er haldið fram að þetta séu fyrstu merki þeirrar uppreisnar sem að lokum leiddu til siðaskiptanna og uppgjörsins við kaþólsku kirkjuna í stórum hluta Evrópu. Í því ljósi má kannski segja að þessir blautlegu söngvar séu sambærilegir við pottaskellina í íslensku búsáhaldabyltingunni. Það styrkir þá mynd enn frekar að eitt af því sem talið er hafa ýtt undir gagnrýnina var misheppnuð útrás kristinnar kirkju. Árangurslausar krossfarir til landsins helga voru að renna út í sandinn þegar kvæðin urðu til.

Sígildar sögur á flakki

Saga þessa kveðskapar eftir að hann var festur á pergament er ekki síður forvitnileg. Þótt kvæðin séu eftir ýmsa flakkara og utangarðsmenn hafa þau fengið nokkurn hljómgrunn innan kirkjunnar, ekki síst í klaustrunum í sunnanverðum Bæheimi og Suður-Týról. Þar virðist þeim hafa verið safnað saman og þau færð í letur á árunum 1230-1240. Ekki er ljóst hvar þetta handrit var geymt en þegar kom fram á 14. öld er bætt við nokkrum síðum í öðru broti og handritið bundið inn. Það var þó ekki gert betur en svo að nokkur ruglingur varð á síðum og einhverjar virðast hafa týnst. Í handritinu eru átta myndskreytingar og er sú þekktasta Rota fortunae, Gæfuhjólið sem prýðir forsíðu þessarar tónleikaskrár.

Svo er hljótt um handritið góða því það er ekki fyrr en árið 1803 sem munkarnir í Benediktbeuern neyddust til að fylgja nýsettum lögum og opna klaustrið sitt fyrir almenningi. Þá finnur bókasafnsfræðingur að nafni Johann Christoph von Aretin handritið í bókahillum klaustursins. Kom hann því í varðveislu á Ríkisbókasafni Bæheims í München þar sem það er enn. Það var þó ekki fyrr en árið 1847 sem verkið var gefið út í heild.

Eins og áður segir er efni söngvanna oftar en ekki af tvíræðum toga. Fræðimenn hafa reynt að flokka efni handritsins og komist að þeirri niðurstöðu að það skiptist í söngva um siðferðismál og þess háttar skens, ástarsöngva og söngva sem mæra drykkjuskap og spilafíkn. Þá eru ótalin tvö leikrit um trúarleg efni. Í viðbótinni sem áður er nefnd eru einkum textar af trúarlegum toga. Þessi flokkun er þó engan veginn einhlít því innan um og saman við eru ljóð og textar þar sem látnir eru syrgðir, heimsendir hugleiddur og bókmenntir fornaldar endursagðar.

Í þessum sögufræga bálki er því samankomið flest það sem almenningur velti fyrir sér á miðöldum – og gerir enn í dag.

Tónlistin og höfundur hennar

Í handritinu sem fannst í Bæheimi eru skráðir lagboðar og nótur að þeirra tíma sið og fylgja um það bil fjórðungi kvæðanna. Þau lög hafa þó ekki verið mikið notuð af tónskáldum, ekki síst vegna þess hve erfitt er að ráða í nóturnar. Þýska tónskáldið Carl Orff (1895-1982) lagði til dæmis þessar nótur alveg til hliðar og samdi sína eigin tónlist frá grunni.

Carls Orff er fyrst og fremst minnst fyrir tvennt: hann var brautryðjandi í tónlistarkennslu barna og hann samdi tónlistina við Carmina Burana. Önnur tónlist hans hvarf að heita má alveg í skuggann af þessu eina tónverki. Raunar var Carmina Burana fyrsti hluti þríleiks, hinir tveir hlutarnir eru þó afar sjaldan fluttir en þar notast Orff við kvæði eftir skáld fornaldar, Saffó, Evripýdis og Catullus.

Þótt Carmina Burana hafi verið til í heildarútgáfu frá 1847 kynntist Orff kvæðunum ekki fyrr en árið 1934 og þá úr enskri útgáfu á úrvali kvæðanna sem nefndist Vín, konur og söngur. Hann fékk Michael Hofmann, lagastúdent og latínugrána, til liðs við sig og saman völdu þeir 24 kvæði til að semja tónlist við. Kvæðin skiptast í þrjá kafla – Vorkoma, Á kránni og Hirð ástarinnar – en þeir eru rammaðir inn af söngnum um gæfuhjólið – O fortuna – sem sunginn er í upphafi og í lok tónverksins.

Það tók Orff ekki langan tíma að semja verkið því það var tilbúið 1936 og frumflutt í Frankfurt í júní árið eftir. Fullt nafn verksins er Carmina Burana: Cantiones profanae cantoribus et choris cantandae comitantibus instrumentis atque imaginibus magicis en það myndi útleggjast sem veraldlegir söngvar fyrir einsöngvara og kóra sem flytja á með hljóðfærum og töframyndum. Höfundur sá nefnilega fyrir sér að þetta yrðu ekki venjulegir söngtónleikar heldur svokallað „tótalteater“ með hreyfingum, ljósa- og myndaflóði. Honum varð ekki að ósk sinni því verkið er að heita má eingöngu flutt sem hefðbundið kórverk með einsöngvurum og hljómsveit. Að vísu eru til tvær útsetningar af hljóðfæraleiknum: annars vegar fyrir fullmannaða hljómsveit og hins vegar sú sem hér verður flutt með tveimur flyglum og sex slagverksleikurum. Sú útsetning er gerð af nemanda Orffs en tónskáldið lagði blessun sína yfir hana.

Glöggir lesendur hafa eflaust rekið augun í að frumflutningur verksins átti sér stað árið 1937 en þá réðu nazistar lögum og lofum í Þýskalandi. Þeir munu hafa verið nokkuð efins um að leyfa flutning á svo ósiðlegu efni en létu þó slag standa. Hin taktvissa tónlist Orffs virðist hafa sigrað hugi Göbbels og félaga því hún minnti þá áskrautlegar hersveitir marsérandi í takt. En verk Orffs var enginn lofsöngur í anda nasismans heldur tónlist sem höfðaði til almennings sem heldur enn tryggð við þetta ögrandi, skemmtilega og fjörlega tónverk.